Thủy sản là mặt hàng xuất khẩu lớn thứ 5 của Việt Nam về giá trị, chiếm khoảng 4% kim ngạch xuất khẩu của cả nước. Xuất khẩu thủy sản của Việt Nam những năm gần đây dao động từ 8,5 đến gần 9 tỷ đô la Mỹ (USD) mỗi năm, trong đó thủy sản nuôi trồng đóng góp 60 - 65%, thủy sản khai thác chiếm 35 - 40% giá trị.
Là nước xuất khẩu thủy sản đứng thứ 3 trên thế giới, những năm gần đây, Việt Nam đã chú trọng đến việc phát triển bền vững ngành thủy sản. Tuy nhiên, với đặc thù nghề cá nhỏ lẻ, Việt Nam đang phải đối diện với một thách thức lớn liên quan đến cảnh báo thẻ vàng của Ủy ban Châu Âu (EC) từ tháng 10/2017, do nỗ lực chưa đủ để chống lại khai thác thủy sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (IUU).
Sẽ tổn thất gần 500 triệu USD nếu để mất thị trường EU
Thẻ vàng IUU của EC đã khiến cho xuất khẩu thủy sản của Việt Nam sang thị trường này sụt giảm liên tục từ năm 2017 đến nay.
Năm 2018, một năm sau khi bị EC cảnh báo thẻ vàng, kết quả xuất khẩu của tất cả các sản phẩm thủy sản sang thị trường EU chưa cho thấy tác động tiêu cực rõ ràng. Tổng kim ngạch xuất khẩu các mặt hàng hải sản giảm 6%. Trong đó, xuất khẩu bạch tuộc giảm 22%, nhuyễn thể hai mảnh vỏ giảm 19%, cua giảm 14% và các loài cá biển khác giảm 4%. Trong khi đó, xuất khẩu cá ngừ sang EU năm đó vẫn tăng 12%. Tuy nhiên, so với đà tăng trưởng mạnh của cá ngừ trong năm 2016 (tăng 18%) và năm 2017 (tăng 23%), kết quả này phản ánh xu hướng tăng trưởng chậm lại.
Sang năm 2019, xuất khẩu thủy sản sang EU giảm sút rõ ràng, mức giảm là 12% so với năm 2018 (tương đương 183,5 triệu USD); trong đó xuất khẩu hải sản giảm 5%, thủy sản nuôi giảm 15%. Đặc biệt, 3 mặt hàng hải sản xuất khẩu chính giảm mạnh là bạch tuộc (19%), cá ngừ (12%) và nhuyễn thể hai mảnh vỏ (119%), trong khi các sản phẩm hải sản khác tăng 14%.
Xu hướng giảm này tiếp tục kéo dài hơn nữa vào năm 2020, đặc biệt do bị tác động kép bởi dịch COVID-19, thẻ vàng IUU và Brexit, xuất khẩu thủy sản sang thị trường này giảm 5,7% so với năm 2019, chỉ đạt 959 triệu USD.
Nguyên nhân là trong thời gian bị cảnh báo thẻ vàng, 100% container hàng thủy sản xuất khẩu sang EU bị tạm giữ để kiểm tra nguồn gốc. Quá trình này có thể mất nhiều thời gian, lên đến 3 – 4 tuần và tốn chi phí khoảng 700 USD/container. Ngoài ra, phí cảng và các rủi ro khác cũng phát sinh. Rủi ro lớn nhất là một tỷ lệ lớn các container sẽ bị từ chối và trả lại, gây tổn thất nặng nề.
Nỗ lực xóa bỏ thẻ vàng trong năm 2022
Kết quả nghiên cứu từ Báo cáo “Đánh giá tác động kinh tế từ phân tích thương mại của việc không tuân thủ quy định chống khai thác IUU: Trường hợp Việt Nam” cho thấy, các sản phẩm thủy sản khai thác chịu tác động trực tiếp từ các Quy định IUU và cảnh báo thẻ vàng IUU, trong khi sản phẩm thủy sản nuôi trồng bị ảnh hưởng gián tiếp.
Trong trường hợp bị EC phạt thẻ đỏ, tác động trước mắt và trực tiếp nhất đối với thủy sản Việt Nam sẽ là lệnh cấm thương mại của EC nếu Việt Nam không đáp ứng các quy định về chống khai thác thủy sản IUU.
Khi đó, ước tính ngành thủy sản Việt Nam sẽ tổn thất khoảng 480 triệu USD mỗi năm nếu mất thị trường EU. Trong đó, ước tính tổn thất từ hải sản khai thác, bao gồm cá ngừ, cá kiếm, nhuyễn thể, mực, bạch tuộc và các loài hải sản khác khoảng 387 triệu USD mỗi năm.
Các tác động gián tiếp đối với thủy sản nuôi trồng có nguyên do từ việc giảm sút uy tín, gánh nặng kiểm soát hải quan ngày càng tăng và việc không tận dụng được thuế quan ưu đãi của Hiệp định Thương mại Tự do Việt Nam - Liên minh Châu Âu (EVFTA). Ngành thủy sản nuôi trồng có thể mất khoảng 93 triệu USD do các tác động gián tiếp. Về trung hạn, nếu lệnh cấm kéo dài trong 2 - 3 năm có thể gây gián đoạn xuất khẩu thủy sản Việt Nam, trong đó khai thác thủy sản sẽ bị thu hẹp ít nhất 30% về quy mô sản lượng.
Hơn nữa, EU là thị trường chi phối thế giới nên việc nhận thẻ đỏ có thể gây ảnh hưởng đến các thị trường khác. Bên cạnh việc cấm tất cả các sản phẩm thủy sản từ một quốc gia bị thẻ đỏ từ thị trường EU, các thị trường khác có thể áp dụng các hạn chế tương tự đối với các sản phẩm thủy sản từ quốc gia này.
Lệnh cấm sẽ có nguy cơ ảnh hưởng đến uy tín của các sản phẩm thủy sản Việt Nam nói chung. Các thị trường khác như Mỹ hoặc Nhật Bản có thể làm theo quy định IUU của EC.
Chuyên gia Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thuỷ sản Việt Nam (VASEP) cảnh báo, những tổn thất có thể còn lớn hơn khi không xuất khẩu sang thị trường EU đồng nghĩa với việc mất động lực để nâng cấp chuỗi giá trị vì thị trường EU có tính chất dẫn dắt, và nếu có xuất khẩu được sang thị trường khác cũng khó hoặc bị ép giá. Cùng với đó, ảnh hưởng đến công ăn việc làm của 4,7 triệu lao động và mục tiêu xuất khẩu 16- 18 tỷ USD thủy sản vào năm 2030 rất xa vời.
Nhận định về khả năng bị thẻ đỏ, ông Nguyễn Quang Hùng, Phó Tổng cục trưởng Tổng cục Thủy sản cho rằng khó xảy ra vì toàn bộ hệ thống chính trị của Việt Nam đang vào cuộc để xóa bỏ thẻ vàng vào năm 2022, tuy còn nhiều khó khăn do đặc thù của nghề cá của Việt Nam. Tuy nhiên, lãnh đạo Tổng cục Thủy sản cũng thừa nhận tốc độ còn chậm, cần quyết liệt hơn và sâu hơn.
Cho ý kiến về vấn đề này, ông Phạm Anh Tuấn, Chuyên gia Tư vấn cao cấp về thuỷ sản của WB Việt Nam cho biết, với quy mô nghề cá nhỏ như Việt Nam, chuyện đáp ứng ngay các điều kiện tuân thủ của IUU không phải là một sớm một chiều mà là khó khăn, thách thức cần thời gian khắc phục. Điều quan trọng nhất, EC đánh giá là Việt Nam có thiện chí khắc phục và thể hiện quá trình thay đổi từng bước. Nên với quan điểm đó và với nỗ lực của Việt Nam, vấn đề chỉ là Việt Nam tháo thẻ vàng như thế nào thôi, còn việc áp dụng thẻ đỏ là chưa thể xảy ra.
Đồng quan điểm này, ông Nguyễn Hoài Nam, Phó Tổng Thư ký VASEP nhấn mạnh, với nỗ lực từng năm hay theo từng kỳ châu Âu đánh giá và với hiện trạng hiện tại dựa theo khuyến cáo của họ thì hoàn toàn có thể có một niềm tin rằng, các nỗ lực của Việt Nam đã được châu Âu ghi nhận và hoàn toàn có cơ sở để mục tiêu sang năm 2022, Việt Nam sẽ gỡ được thẻ vàng, trở về thẻ xanh.
Chia sẻ về nỗ lực khắc phục thẻ vàng IUU của Việt Nam, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Phùng Đức Tiến cho biết, sau gần 4 năm bị EC cảnh báo thẻ vàng IUU, đến nay EC tiếp tục đánh giá cao cam kết và nỗ lực của Việt Nam trong triển khai chống khai thác IUU. Các kết quả chính có thể kể đến như: áp dụng Luật Thủy sản 2017; việc lắp đặt thiết bị giám sát thiết bị hành trình cho tàu trên 24m đã cơ bản hoàn thành; việc đánh giá, đánh dấu tàu các đã đạt trên 90%; công tác xác nhận nguồn gốc thủy sản tại các cảng cá được chỉ định cho tàu cá khai thác đã cơ bản đảm bảo; công tác chứng nhận đảm bảo yêu cầu của các chủ hàng xuất khẩu…
“Bên cạnh những nỗ lực của Chính phủ, các Bộ, ngành, địa phương… trong trước mắt đề nghị VASEP và các thành viên chung tay cùng Chính phủ hỗ trợ nguồn lực để chống khai thác IUU; kiên quyết từ chối thu mua, chế biến, xuất khẩu các sản phẩm thủy sản có nguồn gốc từ khai thác IUU. Các doanh nghiệp, tổ chức, cá nhân vì lợi ích cá nhân tiếp tay, dung túng, cố tình vi phạm các quy định về IUU phải kiên quyết xử lý nghiêm theo quy định của pháp luật. Đề nghị Ngân hàng Thế giới tiếp tục hỗ trợ để đầu tư nâng cấp hạ tầng khai thác thủy sản, để đảm bảo đủ điều kiện theo quy định của EC tại các địa phương…”, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn nhấn mạnh.
Chính phủ Việt Nam đặt mục tiêu xuất khẩu thủy sản đạt 16 – 18 tỷ USD vào năm 2030. Để đạt được mục tiêu đó, tốc độ tăng trưởng xuất khẩu thủy sản bình quân hàng năm phải là 7 – 9% trong 10 năm tới. Với kịch bản thẻ vàng không được gỡ bỏ, tốc độ 9%/năm chắc chắn không thể đạt được. Khi đó, nền kinh tế thủy sản suy giảm sẽ ảnh hưởng đến đời sống của ít nhất 4,7 triệu lao động Việt Nam và tác động mạnh đến các ngành khác do thay đổi cơ cấu lao động của ngành thủy sản.
